2008/10/26

Харанхуй агуй, Цэнхэр далай

Энэ удаа багш бид хоёр гэсэн цөөхөн хүний бүрэлдэхүүнтэй аялалд явлаа. Аялалын зорилго бол миний зохион бичлэг гэх үү тэрхүү бичсэн зүйл дээр маань гарсан нэгэн агуйг үзэх байв. Агуйн нэр нь "Акиёшидо" гэдэг бөгөөд өмнө нь яг энэ агуйн дээр байх өвөрмөц чулуунууд байдаг талыг үзэж байсан билээ. Тал гэж яг хэлж болох эсэхийг сайн мэдэхгүй ч ер нь нэг тиймэрхүү сэтгэгдэл төрөхүйц газар юм. Энэхүү газар олон мянган жилийн өмнө далай байсан гэх агаад далайн ёроолд байсан гэх том том чулуунууд нь одоо ч энэ тал газар буй юм. Сонирхолтой зүйл нь энэ тал газар бороо орох зэрэг олон жилийн тогцон ус нь доошоо нэвчихдээ чанх доороо агуйг бий болгожээ. Тийм ч учираас тал газрыг нь Акиёшидай гэх бөгөөд доорх агуйг нь Акиёшидо гэнэ. Өглөө 9:00 цагт гараад нөгөө агуй дээрээ ирлээ. Агуйруу явах замд сонирхолтой хөшөө тааралдсан бөгөөд урд нь хэдэн сахилгагүй төрхтэй хүн гэхэд хаашаа ч юм чөтгөр гэхэд бас хэцүү хэдэн сэргэлэн нүдтэй нөхдүүдээр хүрээлүүлсэн тойн байх агаад, тэр чөтгөр хүн нь мэдэгдэхгүй амьтад нь бараг л Лус юмдагуу даа. Каппа гэж нэрлэх тэдгээр амьтад нь усны эзэд бөгөөд орой дээр нь ус тогтосон байдаг гэх ба тэр ус нь байхгүй болчуул үхдэг гэнэ.


Усан дотор орой дээр ус тогтоох талаар ойлгоогүй зүйл байгаа ч хөөрхөн төрхтэй тэднуусыг байдаг гэдэгт Япон хүмүүс эрт үеэс итгэж иржээ. Мөн агуйруу алхах замд нь янз бүрийн хоолны газар, бэлэг дурсгалын зүйлс зарах дэлгүүр, гараар хийсэн бүтээлүүд төрөл бүрийн зүйл байх нь манай орон шиг аялал жуулчлал хөгжүүлэх гээд байгаа оронд санаа авах зүйл их байх шиг байсан. Агуйн орох үүд нь миний төсөөлдөг агуйн амнаас ихээхэн өөр зүгээр л нэг зайтай заадас шиг л байсан. Дотор нь харин ороход маш цэлгэр аймаар том хар орон зай л угтаж авсан даа. Сарьсан багваахай буюу Batman-ий өвөг эцэг нь байдаг гэж дуулаад бие загзайгаад явчихсан. Дээр үед луу амьдардаг байсан гэдэг яриатай энэ агуй нээрээ л луу амьдардаг байсан байхдаа гэхүйц том байсныг хэлэх юун. За нээх миний харсан хамгийн том агуй энэ тэр гэж яриад яахав үнэндээ Монголд агуйд орж үзсэний хувьд үзэж байсан ч цөөхөн болохоор юу ярихав дээ.


Харин дээр нь тогтоол ус байгаад шүүрч газар доорх эрдэстэй чулуулгыг уусгаж бий болсон болохоор агуй дотроо ч ус тогтосон байх ба ус урсаж байх хэсэг байхад, хананд нь ус шүүрсэн, дусалсан зэрэг нэг л их чийгтэй л агуй юмдаа. Тэр даяан хийдэг лам нар ийм нөхцөлд даяанчилдаг бол би одоо шууд л хэльчихэе миний хийх ажил лав биш юм билээ. Цаг гарантай тэр харанхуйд байхдаа иймэрхүү л сэтгэгдэлүүд төрж байлаа.

Мөн багш бид хоёр өмнөх хичээл дээрээ элдэв зүйл ярьж байгаад Испаний нэрт архитекторч Гауди-гийн тухай ярьж байса маань энэ агуйг бас өөр нүдээр харах боломж олгосон гэх үү дээ. Хэзээ нэгэн цагт заавал Испани явж Гаудигийн барилгуудыг үзнэ дээ гэж боддог маань, харин түүнийг үзэхээсээ өмнө бурханы бүтээсэн нэгэн том бүтээлийг үзсэндээ бас баяртай байнадаа. Ерөнхийдөө энэ хэсэг газараас цемэнт гаргаж авч болох чулуулгууд их байдаг ба хажууханд нь маш том цементний үйлдвэр ч байдаг юм билээ. Тийм болохоор энэ далайн ероол байсан гэх газрын хөрс нь өөрөө ихээхэн хэмжээний эрдэс давс байдаг учир усанд уусахдаа ч хялбар байдаг бололтой. Агуйг нэгэн лам анх илрүүлж байсан гэх бөгөөд мэдээж 18, 19-р зууны үеэс судалгаа эрчимтэй явагдаж эртний арслан заан, буга, зэрэг амьрадын яс, жижиг шавж хорхой, ургамал зэрэг ганц агуйгаас маш их зүйл судалсан байх юн. Мөн хамгийн судалгааны ч холбогдолтой зүйл нь дэлхий өнө удаан жил хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг агуй үүссэн төлөвөөс нэхэн таамгууд гаргасан нь гайхалтай. Мөн янз бүрийн амьтан шавж зэргээс Япон арал нь эрт үед эх загартай холбоотой байсныг ч батлах баталгаанууд болдог гэнэ.

Анх агуйд орохдоо "Алтан өргөө" кинон дээр гардаг агуу шиг юм үзнэ гэж бодоод орсон хүн чин царай муутай шавардцан юм шиг бүтэцтэй агуй руу орцон маань нэг л сонин санагдаад байсныг нуух юн. Харин энэ бодлыг маань арилгахад "Зуун таваг" нэртэй үелсэн давхаргатай ус тогтосон таваг хэлбэртэй чулууныг харснаар түлхэц болов. Сонирхолтой бөгөөд байгаль дэлхий бас сонин зүйлсийг урлах юмдаа гэж бодогдож байлаа. За тэгээд агуй бол агуй харанхуй хонгил болохоор нэг тийм гэгээлэг сэтгэгдэл төрөхгүй л байсан гэхүү дээ. Агуйгаас гараад цааш явах газраа ярилцаж байгаад Амьтны хүрээлэн явчихаа алдав. Харин амьтны хүрээлэнгээс Япон тэнгис явахаар болж замдаа үргэлжлүүлэн гарваа.


Машинаар хурдан давхихад нэг л тиймхэн байдаг, залуу хүнд баймгүй чанар надад л байгаад байдиймдаа. 120 гараад хурдны замаар давхиж байхад миний толгойд "Хүн гэж цагыг хугацааг товчлох гэж балай юм зохиосон байгаам шүү" гэсэн бодол эргэлдэж явлаадаа. Юу юугүй сүнгэнэсээр Нагадо хэмээх хотын Оожима хэмээх арал дээр хүрч ирэв. Урьд цагт бол усан онгоц юмуу завиар энэ арал дээр ирдэг байсан гэх ба одоо бол гүүр тавьснаар асуудал үгүй болжээ.

Япон далай гэж өөрсдөө ярих боловч Монголд япон тэнгис гэж ярьдаг санагдаж байна. "Япон тэнгисийн эрэг дээр янаг хос зугаална, Янаг хосын явдал бидэнд ямар хамаа байх вэ!" гэдэг байхаа хэхэ. За тэгээд үнэхээр гайхамшигтай далайтай газар байна лээ. Далайг би тийм олон өнгөтэй гэдгийг мэддэггүй явсан байна лээ. Усан цэнхэрээс гүн цэнхэр бүүр хар ч өнгө харагдах шиг. Япон хэлэнд "Ао" гэж цэнхэр өнгийг хэлдэг юм гэвч бас ногоон ч өнгийг илэрхийлэх үе байна жишээлбал гэрлэн дохионий ногоон өнгийг "Ао" гэх жишээний. Харин далайн эрэг дээр ирээд хараад зогсож байхад цэнхэр ч юм шиг ногоон ч юм шиг тийм нэг өнгийг мэдрээд Ао-гийн учирийг олсон шүү хэхэ.

Далайн дундаас огцом гарч ирсэн хад асгийг хараад бурханы бүтээл гэдэг ямар авгуа болохыг, хад алгадах далайн давалгааг сонсоод байгалийн хүчний өмнө эмээхгүй байхын аргагүй бизээ. Цэнхэр тэнгэр цэнхэр далай дундаас нь цойлон гарсан бор шаргал хад. Орой дээрээ титэм мэт ногоон ургамал ургацан. Түүний дээр шувуунаас өөр амьтан хүрж байгаагүй гэхээр нэг л тийм ихэмсэг агаад эрхэмсэг ажгуу. Байгалийн өнгөний гайхамшиг гэдэг энэ л байхдаа. Энэ өдрийн аялалын хамгийн оргил хэсэг энэ л байсандаа. За тэгээд тэндээсээ гэрлүүгээ буцсанаар аялал минь өндөрлөв гэхдээ энэ удаагийхан нь шүү дээ.

2008/10/20

Хүний ясан бунхан


Юм үзээд анх удаа яах гэж ийм юм үзэв гэж харамссан тохиолдлоо бичих гээд гар эвлэхгүй байсаар өдийг хүргэлээ. Өмнөд Чехийн Кутна Хора хотын ойролцоо хүний араг ясаар бүтсэн Седлице хэмээн бунхан бий. Бунхан Готийн хэв маягтай. Бунханы дөрвөн баганат буланд уруу нь харуулан тавьсан хонх хэлбэртэй хүний ясан овоо байна. Бунханы гол асрын таазнаас аврага том (зураг дээрх люстра) өлгөөтэй. Хананд энэ бунханг эзэмшигч эртний сурвалжит угсаат Шванценберг гэр бүлийн хүний ясан сүлд (герб) тус тус өлгөөтэй. Барилгын тааз, хана, багана ер нь хээ угалз чимэг гоёл шаардагдах бүх зүйлийг хүний ясаар хийжээ. Нийт 40000 хүний араг яс орсон юм байна.

1278 онд Чехийн хаан Отакар нэг санваартанг Иерусалим руу элч болгон илгээж ариун дагшин газар Голгофоос Христийн чандарын үлдэц авчируулан, Седлицед цацсан гэдэг домог байдаг. Мөнгөний хүдэртэй газар тул энд дундад зуунд бэлтэй баян улс энд нутагладаг байжээ. Ариун дагшин гэгддэг Седлицийн оршуулгын газарт мянга мянган зөвхөн чехийн бус европын нөлөө бүхий томчуул нойрсохыг эрмэлзэх болжээ. Хамгийн алдартай оршуулгын газар болсноор хүссэн болгонд газар хүрэлцэхээ больжээ. Энэ насандаа бэлтэй, эрх мэдэл нөлөөтэй байсан хүмүүс хойд насандаа бурханд ойр байхыг хүсдэг аж. Энгийн улсууд ч бас энд эцэг эхээ ах дүүгээ нутаглуулахаар үзнэ. Гэтэл XIV зуунд Европ дахиныг хамарсан хар тахал, шашны өөрчлөлт шинэчлэлээс үүдэлтэй XV зууны Гуситын дайнд олон мянган хүн өөд болж оршуулгын газрын даац хүрэлцэхээ больжээ.
1400 оны үед дээр үеийн зөвхөн яс үлдсэн булшнаас ясы нь авч хадгалах замаар дараа дараагийн хүмүүсийг оршуулах зай гаргаж өгдөг болсноор яс хадгалах бунханг барьсан юм байна. Хагас сохор лам бүх ясыг төрөлжүүлж, ариутгаж, цагаан шохойгоор будаж янзалсан гэнэ билээ.
Арван есдүгээр зууны сүүлээр Шварценбергийн угсааны сурвалжит гэр бүл энэ хавийн бүх газрыг худалдан авч, 1870 онд уран дархан Франтишек Ринтийг хөлслөн авч бунханд хураалгаатай байгаа яснуудыг эмхлүүлсэн байна. Ринт дархан шилээр модоор хийж болдог бүхнийг хүний ясаар хийж, бүтээлийнхээ буланд гарын үсгээ бас ясаар мөнхөлсөн байна.

Үүдээр ороод өчнөөн олон хүний араг ясаар босгосон хонх хэлбэртэй ясан овоог анх харахад дотор зарс хийж нуруугаар хүйт даагаад хамаг бие хөшчих шиг болж билээ. Бунханы голд ороод, тэр үед бол гоёмсог лааны суурь одоо бол гэрэлтүүлэгч болох учиртай хүний чөмөгний ясаар хийсэн унжлага, далны ясаар хийсэн лааны суурь, цаашлаад ханан дээрх сүлд зэргийг хараад бараг ухаан алдаад уначихсангүй. Болор люстрийн унжлага нарны буюу цахилгаан гэрлийн туяанд олон өнгөөр туяараад ур хийцийг бишрэм байдаг бол үүнийг хүний ясаар хийчихээр хачин эвгүй ой гутам сэтгэгдэл төрүүлсэн. Юу үзэхээ эхлээд судалж мэдмээр юм билээ. Үзэх газар орон, амралт бүх зүйлээ өрнөдийнхөн бараг жилийн өмнөөс, ядаж гурван сарын өмнөөс төлөвлөдөг. Юү үзэхээ урьдчилан судалдаг барууныхны энэ хэвшлийг одоо болтол өөриймшүүлж чадаагүй л явна. Бид Кутна Хора дахь цалин цагаан мөнгөөр мөнгөн зоос цохьдог байсан зоосны үйлдвэрийн музей үзээд, дараа нь ийш санаандгүй орчихсон юм. Дашрамд дуулгахад "доллар" гэдэг америк мөнгөн тэмдэгтийн нэр чехийн мөнгөн зоосийн анхны нэр "таллирж" (хавтгай таваг) гэсэн үгнээс гаралтай гэнэ билээ.

Монгол цэргийн хуягийг судалсaн минь

Токиод болсон монгол туургатны эрдэм шинжилгээний чуулган дээр тавьсан “Aрхеoлoгийн олдвороор илрэх эртний монгол цэргийн зэр зэвсгийн ул мєр” итгэлийн хэсэгээc vргэлжлvvлэн блог дээрээ тавъя.

БАТ ХУЯГ

Талын нvvдэлчин аймгууд байгалийн хvнд нєхцєлд амьдардаг, нєхєн vржих нь суурин иргэдээс удаан, олон жилээр сайн дайчин бэлтгэдэг байсан учир цэрэг эрийн амь насыг нэг бvрчлэн эрхэмлэн дээдлэх vvднээс унасан морьтой нь бэх бат хуягладаг байсан нь эртний хадны зурагнаас эхлээд нанхиад, персийн уран зурагт тод томруун дvрслэгдэн vлдсэн байна. Монгол цэргийн хуягийг Цогт тайж кинон дээр гардаг энгэртээ тольтой хєє хуягаар дvрслэн боддог тал бидэнд бий. Гэтэл цагирaг тємрєєр хэлхcэн хуягийн хэлбэр нэлээд сvvлд баруун зvгт аян дайн хийсний дараа монголчуудад нэвтэрсэн нь илт байна. Манай орчин vеийн зарим уран зурагт дvрслээд байгаа загасны хайрс мэт ялтcан хэлбэрийн хуягтай байгаа нь ч зvйд огт нийцэхгvй агаад эртний грeк, ромын хэлбэрээс хуулсан мэт харагдана. Mонголчууд халуун тосонд дvрж бэхжvvлсэн ширэн, эсвэл хурууд тємрийг холбосон хуяг ємсгєлтэй байжээ. Tуcгай аргаар ширийг хатууруулсан хэлбэрийн хуяг олноор хадгaлагдан vлдээгvй. Xурууд тємрийг холбосон хуяг нэлээд олддог. Тийм хуяг Тєвдийн нурсан суврагa, сvм хийдээс олон арваарaa гардаг учир сvvлийн vед тvvнийг Тєвдийн ємсгєл нэртэйгээр барууны судалгааны ном, сэтгvvлд оруулж байна. Yvнд хоёр vндсэн vvсэл гарал байж болох талтай.

Нэгд, Mонголчууд Тєвдийг 300 гаруй жил захирч явсан учир тэднээс vлдсэн байж болно.

Хоёрт, Tєвдvvдийг тангадуудын удам угсааны улс хэмээвээс монголчууд Тангуудыг доройтуулахад энэ соёлыг тэднээс авсан байх талтай. Ямар ч тохиолдолд хурууд ялтacан тємрийг холбосон хуягийг археoлoгийн олдцоор нь монголчуудынх гэж vзэж байна. Сэлэмний алдарт дархан, эртний сэлэм цуглуулагч Франсис Бойд гуайд энэ хэлбэрийн монгол хуяг хоёр янз байна. Тємєр эдлэл амархан зэвэрч, байгальд уусан устдаг учир олон жилийн насгvй байдаг. Гэхдээ хадгалах нєхцєл байдлаасаа шалтгаалаад сайн хадгалагдаж ирсэн тэдгээр хоёр хуяган дээр тогтож ярья. Тус хуягуудын хэмжээ нь хоёр метр орчим єндєртэй хvнд зориулагдаж хийгдсэн, нэгнийх нь хормой задгай, морь унах боломжтой, нєгєєгийнх нь хормой битvv, морь унах боломжгvй байна. Энэ хормой битvv хуяг нь хэвтvvлийнх байх талтай. Дунджаар нэг хуягны жин нь 35 кг орчим, нэг сэлмэнд орох тємрийн дундаж жин нь 3.5 кг орчим байна. Тэгвэл арван сэлэм хийх тємрєєр нэг хуягийг хийх шаардлагатай учир олон цэргийг ийм хуягаар зэвсэглэх боломжгvй, зєвхєн аравт, зуутын дарга, мянгатын ноёд, хаадын торгон цэрэг ийм ємсгєл хуяг хэрэглэж явсан байх талтай. Уг хуягнуудад орсон хурууд ялтас нь уртаашаа 9-12 см, єргєєшєє 1.5-2 cм орчим, сайтар давтcан, голдоо жаахан хvнхгэр хэлбэртэй, дээд доод дунд хэсгээрээ зvvн баруунгvй хос нvхтэй, нvхнvvдийг дотор талаар нь хэрэн сvлжиж холбосон, гадна талаасаа хос нvxнийхээ хоорондох сур нь харагдах тєдий, огт будалгvй тємрєєр нь байлгасаар зэврvvлсэн, тагтаршсан хир, тоcыг нь арилгаагvй, давтcан алхны гортон, сэлмэнд цавчигдсан ор, зэв, жадны vзvvрт хонхойсон сорвиудтай байх ажээ. Хормой задгай, морин дээр хэрэглэж байсан гэмээр хуягны ар нуруунд маш олон зэвний сорви байх нь монголчуудын ухарч байлддаг байсны бат илрэл болно. Хуягны энд тэндэx зарим тємєр ялтасыг орлуулж сэлбэсэн байх нь тухайн хуягийг олон жил нандигнан хэрэглэсэн юм уу, олон vе дамжсаныг илэрхийлнэ. Тус хуягийг ємсєж явсан баатар эр ирvvлд гарч, эсвэл шууд довтолгоонд жадлагдан амь эрсдсэн бололтой цээж хавьдаа том хэмжээний задралттай, тэр хавиар нь цус болсон ул мєр байгаa нь нэн сонин. Хуягийг тойруулаад дєрвєн хуруу єргєн зvсэлтэй ширээр эмжсэн ба хормoйн хэсгийн ширэн эмжээр нь нэлээд єргєн байв. Уг ширэн эмжээр дээр бvдэг vлдсэн улаан ногоон будгийн хээ байх ба зарим газраа илжирч муудсан, зарим газраа их шороо наалдсан, нэлээд бэрх vнэр орсон эд байв. Хар захаар дамжиж, цуглуулагчийн гарт орсон болов уу гэж таамаглав. Ямартай ч олдcон газрынх нь тухай мэдээлэл байхгvй, монголчуудын булшнаас авсан тухай товч тайлбартай байх ажээ. Монголчуудынx мєн гэж батлахаар ул мєр гэвэл зарим нэгэн тємєр ялтасыг хятад зvгийн хуягнаас авч орлуулсан байна. Тэдгээр нанхиад зvгийн ялтасны ялгагдах онцлог нь доод vедээ гурвалжин доголтой байх ба хооронд нь хэлхээд ирэхээр хээлсэн мэт чамин харагддаг байна. Ийм гоёог монголчууд огт хэрэглэдэггvй, зєвхєн бєх бат талыг нь харж хийдэг байсан нь олон баримтаас илт байна. Хэвтvvл цэргийн ємсгєл байсан гэмээр битvv хормойтой хуягны энгэр цээжин талдаа сэлэмний гэмээр олон сорви байгаа нь яах аргагvй хамгаалалтын цэрэг байжээ гэдгийг батлах мэт санагдав. Хагас мєрний хамгаалалттай, хєдєлгєєнд саад болмооргvй эдгээр хуягийг хараад тухайн vед хvний амийг хэчнээн чухалчилдаг байсныг мэдэрч болно. Тєвдєєс олдож байгаа хуяг нь арай хэврэг харагдана. Япон самуурайн хуяг нь монгол хуягтай тєстэй ч харьцуулаад vзэхэд бvр хэврэг, тэгээд ч их жижиг хэмжээтэй байна. Цээжиндээ тольтой хєє хуяг Монголын сvм хийдvvдээр нэлээд байсныг цуглуулан Цогт тайж кинонд хэрэглэж байсан ба Бємбєгєр ногоон театрыг галд єртєхєд хайлаад алга болсон сурагтай. Хєдєєний айлуудад шагай шvvрэх тоглоомон дээр алга дарам хєє хуягны тасархай vзэгдэх тєдий vрэн таран болжээ. Эртний хуягийг нэгэнт ємсєхгvй болсон тэр цагт эхнэр хvний ууж болгон хадгалж vлдсэн хэмээн домог яриа бас бий.

(Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэх Олон улсын эрдэм шинжилгээний чуулган, "Монгол туургатны эрт ба єдvгэ" симпозиум, 2006 оны 12 сарын 22, Токиогийн Гадаад хэлний дээд сургуулийн Ази, Африкийн хэл судлах хvрээлэн)

2008/10/04

Орчин vеийн хєгжилд Чингис хаан …

Америкийн vндэсний радиод (NPR) Жак Вэйзерфoрдын єгсєн ярилцлага, 2004 оны 3 сарын 25-ны єдрийн 1 цаг (Тєвийн бvсийн цагаар)

Роберт: -Єнє удаан жил бид ямар нэгэн гайхамшиг, vйл явдал, хувь хvний дvгнэсэн vй олон зохиолчдын бичсэн номлолд дарагдаж, сонсож ирлээ. Зарим нь орчин veийн тvvхийн гvнзийрvvлсэн чиглэлийг тогтоохоор маргана. Зарим нь шувуу хvнтэй харьцуулахуйц ухаантайг хvртэл нотлох гэнэ. Тэдгээрийн нэгээр орчин vе судлаaч Жак Вэйзерфoрд шинээр тодорч байна. Тэрээр дэлхийг донсолгосон нvvдэлчдийн догшин ширvvн дарангуйлал тогтоож, хvчэрхийлэл, цадаж ханашгуй шунахай уулгалалтыг хослуулж чадсан XIII зууны Монголын байлдан дагуулагч Чингис хааны талаар энэхvv номыг бичсэн гaвъяaтан билээ.

Жак: -Шашины тэргvvдээс гадна дэлхийн тvvхэн дэх хамгийн чухал хvн бол Чингис хааныг гэж би хэлэх байна. Mиний энэ зоримог vзэлд эмзэглэх, санал нийлэхгvй хvмvvс олон гарна биз. Гэвч тvvний амьдралдаа хийж гvйцэтгэсэн бvхнийг та гарцаагvй баримт дээр тулгуурлан анхаарах юм бол бодлыг минь нэг талаасaa vнэн хэмээн зєвшєєрєх болов уу.

Роберт: -Сvvлийн хэдэн арван жилийн дотор баруунд дэлгэрсэн “Нууц Товчоо” хэмээн монголчуудын тvvхэн сурвалжид тулгуурлан Жак Вэйзерфoрдын “Орчин vеийн хєгжилд Чингис хaан..”(Genghis khan and the Making of the Modern World) номoo бичсэн байна. Уг эх сурвалж болон бусад сурвалжийг ашиглан, Вэйзерфoрд шашины эрх чєлєє, чєлєєт худалдааг хєгжvvлсэн зах хязгааргvй их хаанчлалыг монголчууд тогтоож чадсаныг сэдэв болгон гол єгvvлсэн.

Жак: -Хэн ч ийм их гvрнийг хаана ч байгуулж чадаагvй. Эзэнт гvрэн єнєєгийн хойд Америкаас илvv том, 12 сая дєрвєлжин бээр (милл - 1.6 км) талбайтай байсан. Дэлхийн тvvхэнд хэзээ ч давтагдашгvй хоёр дахь том хаанчлал Зєвлєлт холбоот улсаас том их улсыг байгуулж чадсан. Эзэнт гvрний харъяанд Азиас Газар дундын тэнгис хvртлэх бvх улс багтсан ба Хятад, Орос, Месoпoтам, Перси, Энэтхэгийн эртний алдарт соёлыг шат дараалан єєртєє шингээж чадсан. Єнєє дэлхий дээр амьдарч байгаа бvх хvн амын зонхилох хэсэг нь тэр vед монголчуудад эзлэгдэж байсан улс орнуудынх болж байна.

Роберт: -Та энэ номондоо Чингис хан болон монголчуудыг шинийг анхлан сэтгэгч, их бvтээлч, эрч хvчтэй байсан талаас нь ихэд биширч, тэр тусмаа армийн зохион байгуулалт, цэргийн тактикийг маш тодорхой бичжээ.

Жак: -Тийм ээ. Чингис хааны арми аравтын системээр зохион байгуулсан 100 мянга орчим цэрэгтэй байсан. Цэрэг нь аравтын салаа, зуутын бригад, мянгатын бателиoн, тvмэтийн арми гэсэн зохион байгуулалттай. Тэрээр тvмэтээс бvрдсэн 9 арми, єєрийгєє хамгаалах нэг тvмэттэй байжээ. Тийм цєєхєн цэргээр тухайн vедээ 120 сая хvнтэй байсан Хятад мэтийн хэмжээлшгvй том гvрнийг эзэлж чадсан. Хятадаар барахгvй, Орос, Перси гээд хавь ойрынхоо ихэнх улсыг чадварлаг зохион байгуулттай бага армиар байлдаж эзэлсэн.

Роберт: -Энэ арми тэвчээр бvхий явган цэргээс бvрдсэн байв уу?

Жак: -Yгvй, 100% морин цэргээс бvрдсэн арми байсан. Сvvлдээ гадныхнаас бvрдсэн явган цэрэгтэй болсон л доо. Зєвхєн монголчууд бол 100% морин цэрэг, бvх жигvvрvvд нь морин цэргийн ангиудаас, мєн их бууны хороо мэт нум сумтнаас бvрдсэн харваач морин цэрэгтэй. Язгууртнууд нь зєвхєн морь унaдаг байсан еврoпын армиас эрс ялгаатай байв. Бvх монголчууд тэр vед нэгдэж чадсан байсан.

Роберт: -Та язгууртууд гэж сая хэллээ. Чингис хаан язгууртан гаралтай байв уу?

Жак: -Тийм. Тал нутгийн ядуу овгийн хамгийн доод гарлын яхгууртан байгаад єєрийн чадлаар зэргээ ахиулан тэмцэж, язгууртнуудыг болохыг мэдэрсэн. Тvvнтэй тааралдсан язгууртнууд дандаа урaвдаг, харин ядуу ардууд vнэнч байлаа. Тvvнийг хэрцгий бvдvvлэг хvн болсныг харуулсан шалтгаан бол эзэлсэн хотуудынхаа язгууртнуудыг хамгийн тvрvvнд хєнєєдєг байсанд оршино гэж би бодож байна. Язгууртнуудыг ядахдаа уншиж, бичиж чаддагvй, улмаар эмнэлгийн тусламж vзvvлэх чадваргvй, мєн хvнд ном зааж, сургаж чадахгvй, шашин шvтлэггvй, нэхмэл нэхэж, баримал барьж чаддаггvй, єєрєєр хэлбэл юунд хэрэггvй хvмvvс гэж тэрээр vзэж байв. Чингис хааны ой ухаанд тэд ямарч ашиггvй, аюултай хvмvvс байсан учраас эзэлсэн хотууддаа язгууртнуудыг шууд устгадаг байжээ.

Роберт: -Таны номонд єргєн хэрэглэсэн “Нууц Товчоо”- г хааны амьдралын сvvлийн жилvvдэд ойр дотных нь хvн бичсэн байх талтай учир бид vvнийг хэр бодитой эх сурвалж гэж vзвэл зохих вэ? XIII зуунд Чингис хааны єтєл нас хvртлээ тал нутагтаа амьдарч байсан, хааны насыг тогтоосныг бусад сурвалжуудтай тулган тодруулж болох уу?

Жак: -Энд дурдагдсан зvйлс бусад сурвалжтaй харьцуулан шалгагдсан байдаг. “Нууц Товчоо”-ны хамгийн сонирхолтой тал болохоор бусад сурвалжид байхгvй олон баримт хадаглагдаж байгаад оршино. Жишээлбэл, одоогоор тодорхой байгаа бусад сурвалжид ер таардаггvй Чингис хааны санахыг цээрлэсэн зvйлс байна. Хааны гэр бvлийнхэн нийтэд тараахаас болгоомжилж байсан гэмээр зvйлс энэ сурвалжид дурдагдсан байна. Хvvхэд ахуйдаа их уйлхай, уйлахаараа юу хийхээ мэдэхээ байдаг, нохойноос айдаг байжээ. Тvvний амьдралдаа хийсэн хамгийн муу vйлдэл бол 12 настайдаа хагас дvvгээ эрх мэдлийн тєлєє харваж алсан явдал юм. Гэрийнхэн гадгаш мэдээлэл гаргахыг хvсээгvй зvйлс зєвхєн “Нууц Товчоо”-нд орсноороо уг сурвалжийн итгэл vнэмшлийг улам нэмэгдvvлсэн гэж би бодож байна.

Роберт: -Чингис хааны тухай зарим хvн уншаад “Тааралдсан уламжлал болгоноо тэрээр эвдэж устгасан. Єєрсдєєсєє давуу соёл иргэншилтэй олон vндэснvvдээс нягтарч бvрдсэн хаант улсыг байгуулж чадснаар барахгvй тэднийг аравтын системд оруулсан” гэж хэлжээ. Бас нэг хvн “Жинхэнэ хэрцгий фашист удирдагчийн дvрээр бид дvрсэлж байна” гэж хааны талаар их эсрэг байр суур иа илэрхийлжээ. Хэрвээ би эдгээр хvмvvсийн байр сууринаас хандвал юу нь буруу байна?

Жак: -Тэр ямар ч тєрхєєрєє тийм хэрцгий байгаагvй. Хvмvvсээс татвар авч байсан нь vнэн. Гэхдээ тэр хєрєнгє хурааж, баяжихын оронд хvмvvст эргvvлээд єгч чаддаг, єєрєє насан туршдаа энгийн амьдралтай нэгэн байж, ард олныг хоорондоо холбоотой нэг системд vнэнч болгохыг эрмэлзэж, худалдаа харилцааны анхдагч санааг нээж чадсан. Тэрээр дэлхий дээрх бvх хvмvvсийг зєвхєн нэг хуулиар захирах хvсэлтэй байв. Бодит байдал дээр тэр нь дипломат нийгмийг байгуулах эхлэл болсон ба єнєєгийн дэлхий дахинд нийтээрээ хvлээн зєвшєєрєх хуулийг бvтээхийг зорьж байжээ. Гэвч асар их харигслал, тамлалын vед тэрээр амьдарч байсан ба тийм нєхцєлд vнэхээр хувьсгал хийж чадсан. Aнх англи хэлээр гаргасан зузаан номондоо Жеффери Тоссер Чингис хааны тухай цус урсгасан махчин домгуудыг голлон тvvнийг ертєнцийн эзэн болох талаас нь дvрсэлсэн. Чингис хаан тухайн vедээ гайхалтай хувьсгалч байсан ч, бид тvvний эсрэг, Азийн бvхэл бvтэн тvvхийн эсрэг vл хvлээн зєвшєєрсєн vзэл суртлын аян дайнд мордсон. Бид Чингис хааныг Хvннvгийн Атила мэт тvvхийн чєтгєрvvдтэй адилтган бvдvvлэг, зэрлэг талаас авч vзсээр ирсэн. Гэтэл тэр одоогийн тvvхэнд дэвшилттэй нєлєє vзлvvлсэн агуу хvмvvсийн нэг байжээ.

Роберт: - Жак Вэйзерфoрд таны ярьсан бvхэнд их баярлалаа.

Жак: -Роберт танд ч гэсэн би баярлалаа.

Роберт: -Жак Вэйзерфoрдын бичсэн” Oрчин vеийн хєгжилд Чингис хaан…” номын тухайд ийм байна.

Б.Балдандорж радиoгooс буулгаж, Ш. Баатар эх хэлнээ орчуулав.

Шиба Рютарогийн "Татарын хар салхи" ном гарлаа


Нарангууд монголчуудад их элэгтэй. Тийм элгэмсэг занг япончуудад бэлэглэсэн хүмүүсийн нэг бол алдарт зохиолч Шиба Рютаро гуай болно. Тэрээр дэлхийн хоёрдугаар дайны хүнд жилүүдэд Өвөр Монголд байрласан Кавантуны (Кантоогүн) армид жагсаалын цэрэг явсан агаад дайны дараа Осакагийн их сургуулийн монгол хэлний ангид амьдралын эрхээр сурч (өөр сонголт байгаагүй гэж хэлж байсан) эрдэмтэн зохиолч болох гараагаа эхэлжээ. Японы түүхэнд хамгийн олон түүхэн роман бичсэн Шиба Рютаро гуай "Япончуудын өвөг дээдэс нь төв азиас ирсэн морьтон нүүдэлчид" гэсэн таамаглалыг археологийн судалгаанд тулгуурлан гаргаж, “Mонголчуудыг япончууд бидний шууд өвөг дээдэс болно” хэмээн тунхагласан юм. Манай нэрт орчуулагч Цэвэлмаа агсаны урилгаар Монгол оронд хөл тавихдаа Шиба Рютаро гуай "Хээр талын од" (Соогэн но хоши) өгүүллээ бичсэн ба энэ өгүүллийг уншсан япон хүн бүр Монголд сэтгэлээрээ соронзон мэт татагдах болжээ. Японд сурсан он жилүүдэд цав цагаан толгойтой цал буурал эрдэмтэн Шиба Рютаро гуайтай хааяа тааралдаж үг солих завшаан oлдож байлаа. Тэрээр Монголыг сэтгэл зүрхээрээ хайрласан хүн судар байжээ. Түүний бичсэн олон сайхан түүхэн романуудаас "Татарын хар салхи" түүхэн романыг Колимбийн их сургуулийн профессор Жошуа Фогел англи хэлнээ орчуулан олны хүртээл болгожээ. Их Монгол улс ээлж дараалан Mанжид эзлэгдсэн ээдрээтэй үеийн түүхэн үйл явдлуудыг энэ номондoo тодорхой өгүүлсэн байна. Манайхаар бол "Зүрхний хилэн", "Манан будан" романуудтай дуйцэх том хэмжээний түүхэн роман болно. Номны нүүрэн дээрх зураг Манжийн хааны дайчин алдрын танхимд байдаг хорчин, харчины монгол цэргийн хөрөг гэнэ билээ. Манжийн хаанд морь нохой мэт үнэнч зүтгэж, угсаа нэгт монголчуудаа цус урсган дарж явсан монгол хүмүүсийг ингэж алдаршуулдаг байжээ. Энэ номыг уншихыг хүсвээс www.amazon.com дээрээс захиалан авбал хямдхан байх болов уу.

The Tatar Whirlwind: A Novel of Seventeenth-Century East Asia (Hardcover) by Shiba Ryutaro (Author) , Hardcover: 656 pages, Publisher: Floating World Editions (March 25, 2007)
Language: English, ISBN-10: 1891640461, ISBN-13: 978-1891640469, Product Dimensions: 8.9 x 6.1 x 1.6 inches

Хар домог

Монголчууд хэзээний харгис зэрлэг, дайтахын төлөө л амьдардаг, эзэлсэн орнуудынхаа хот суурин, соёлын өвийг үнсэн товрог болгож байсан хэрцгий бүдүүлэг улс гэсэн ойлголт түгээмэл. Европынхон монголчууд болон оросуудыг үл тоомсорлодог, үл хүндэлдэг төдийгүй хятад, энэтхэг, арабаас дор үздэг энэ атгаг үзэлд Л.Н.Гумилев "Хар домог" ("Черная легенда" друзья и недруги великой степи) номдоо "Муу муухай дорд үндэстэн гэж байдаггүй" гэсэн санаанд тулгуурлан түүхэн тайлбар, баталгаа нуталгаатай няцаалт өгсөн юм. Энэ номыг манай нэрт орчуулагч К.Аким зохиогч энэ номоо зохиогч эх орондоо хэвлүүлж чадахгүй байхад гар бичмэлээс нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, 1992 онд хэвлүүлж гаргасныг, саяхан энэ сэдэвтэй холбогдолтой нийтлэл, ярилцлага сэлтийг хавсаргасан орос эхийг нь уншлаа. Аким гуай мөн ч сайхан орчуулжээ.
Энэ номны хэсгээс түүвэрлэн сийрүүлбэл: "Тэр үед англи, германы баронууд болхи задгай зуухаар чулуун шилтгээнээ дулаацуулж, тариачид нь шувууны өдөн хөнжлөөр биеэ хучин, саравчинд өвөлжин зутарч байхад нүүдэлчид агаар цэвэр тос даасан эсгий гэртээ аргалын галаа дүрэлзүүлэн жаргаж байсан юм. Чухамхүү сууц гэдэг эд өлгийн болон оюуны соёлыг хөгжүүлэхэд чухал тав тухыг тодорхойлном билээ. ...нүүдэлчдийн зэвсэг болох мод, эврээр хийсэн их гарын нум кельтийнхээс бусад европын аль ч улсын нумаас хоёр дахин хол тусдаг, ...монголчуудын өмсдөг булган малгай, үеэн дээлийг Европт вангууд л өмсдөг, ...талын ард түмэн нь оюуны хувьд ч, соёлын хувьд ч аж байдлын хувьд ч (тохилог тансаг гэсэн утгаар), баатар зоригийн хувьд ч, чин шудрагийн хувьд ч лалчууд хийгээд европын рыцаруудаас даан ч дутахгүй байсан юм. Товчоор хэлэхэд, нүүдэлчдийг жигших үндэс байхгүй". Оросын нэрт түүхч, газар зүйч Л.Н.Гумилев "Би орос хүн, бүх насаараа татаруудыг муулж гүтгэхээс хамгаалж ирлээ" гэсэн байдаг. Номын төгсгөлд Аким гуай "Манай ард түмний өмнөөс хэлмэгдэн зовж, шудрага үнэний төлөө мохолтгүй тэмцсэн энэ эрдэмтнийг манайхан хүнд суртал, захиргаадалт хүчирхийллийн үед даан ч тоохгүй, бараг дайсан мэтээр үзэж байсан нүглийг наминчлаад барна гэж үү" хэмээн халагласан байна.
"Оросыг шүүрдвэл татар л гарна" гэсэн хэлц байдаг. Дундад зуунд Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд орж явсан татаар аймгийн нэрээр талын бүх нүүдэлчдийг европынхон төсөөлдөг байснаар татар-монгол гэж андуу нэрлэх болсон тул татарт хандах үл тоомсорлох үзэл манай монголчуудад шууд тусдаг. Арабууд Оттоманы эзэнт гүрэн байгуулахад эзлэн түрэмгийлэх дайн олон хийхдээ гэмгүй өчнөөн хүмүүсийн цус урсгасан. Загалмайтны удаа дараагийн дайны хөлд европын ард олон нэрвэгдэж байв. Өрнөдөд дээд давхаргийнхны амьдралын зорилго нь "дайн" болсон үе байсаан. Монгол нэрэн дор нэгдсэн талын нүүдэлчид өөр үндэстэн, улсаас илүү ч үгүй дутуу ч үгүй "зэрлэг байж" тив дамнасан их гүрнээ байгуулжээ.
Орос оронд хориотой шахам байсан Л.Н.Гумилевын бүтээлүүдийг 2000 оны эхээр бүгдийг хэвлэн гаргажээ. Ер нь Гумилевын номыг уншихад түүх өгүүлээд байгаа хирнээ яруу тансаг хэлээр цэгцтэй ойлгомжтой бичигдсэн байдаг тул нэг барьж авбал дуусгахаас нааш салахын аргагүй, бараг адал явдалт уран зохиол шиг сонирхолтой байдаг. Түүний бүтээлүүд монголын түүхийг эерэг талаас нь гарган тавьж монголчуудыг гадаад ертөнцөд зөвөөр ойлгуулахыг эрмэлзсэн байдаг болохоор монгол хүнд таалагдах нь ойлгомжтой. "Ах дүү монголын ард түмэнд зориуллаа" гэж эхний хуудсандаа бичээстэй Л.Н.Гумилевын "Байгаагүй орны эрэлд" (В поисках вымышленного царства) номыг амтархан уншиж оросын энэ түүхчийн бүтээлтэй анх танилцаж байлаа.
"Монголд омог аймгийн холбооны уламжлалт зарчмыг халж "хаан" гэдэг албан тушаалд удирдагчаа сонгодог, сонгосон хойноо Их засаг хуулийн дагуу үйл хөтлөх хаанд үг дуугүй захирагддаг нь цэргийн ардчилалын дэвшилтэт хэлбэр байв. Их цус урсаж, уй гашуу учирч байсан ч Их талд итгэснийг хуурч мэхэлдэггүйгээрээ соёл иргэншилтэй бусад орноос ялгарч байв." хэмээн Л.Н.Гумилев дүгнээд, "Христос, лалын бүх улсад айдас хүрэм эзэрхэг ёс, эмх замбараагүй байдал оршиж, амьд явна гэх, эд хөрөнгө бүрэн, нэр төр бүтэн байна гэх баталгаа байхгүй, ер нь аж төрөхөд маш хүнд байна. Их хааны улсад бол хууль, эмх журмыг чандлан сахиж байдаг тул гэмт хэрэг үйлдчихгүй л бол туйлын амар тайван сууж болно" гэж тэр үеийн монголчуудыг мэдэх Марко Полог иш татжээ. Манайхны тухай ямар сайхан үгийг үе үеийн түүхчид харамгүй хэлээ вэ.
Монгол авгайтай голланд эр: "хулгай хийхгүй ажил хийгээд амьдарч болно гэдэг менталите монголчуудад яагаад байдаггүй юм" гэж асуухад, бибээр хариуд нь "хулгай хийж үзээгүй болохоор ийм сэтгэлгээ байдаг гэдгийг мэдэхгүй юм" гэж арзайсан ч, нүүр улайж, хүний өмнөөс ичих ямар хэцүү байдгийг ясандаа тултал мэдрэв шив. Голланд нөхөртэй монгол бүсгүйг өөрөө өөртөө үйлчлэх дэлгүүрт ороход худалдагч алхам холдохгүй дагадаг байснаа, сүүлдээ хулгайч биш монгол, нутгийн хүний эхнэр гэж мэдээд хардахаа больсон гэж ярьсан. Франц, Бельги, Швейцар дахь манай элчин сайдын яаманд долоо хоног тутам цагдаагийн газраас утасдаж, албан бичиг ирүүлж манай иргэдийн хулгайн хэргийн талаар мэдэгдэж байгаа нь манай монголчуудын баруун Европын орнуудад ажил хийх эрхгүй, визгүйгээр харласан хэсэг нь хулгайгаар дагнаж байгаагийн баталгаа.
Хадгаламж зээлийн хоршоо гэж олон хүний итгэлийг хөсөрдүүлж их хэмжээний мөнгө дээрэмдсэн дуулиантай том залилан гарч байлаа. Хуурч мэхэлдэггүйгээрээ бусдаас онцгойрч байсан монголчууд бараг алхам тутамдаа хуурч мэхэлдэг, түүгээрээ бахархах сэтгэлгээтэй монгол бий болжээ. Төрийн байгууллагад өндөр үнээр хулхи бараа шахаж чадсан гэдгээрээ нутгаас ирсэн хүн гайхуулахад, гадаадад байдаг нь ядаж нийтийн тээврийн хэрэгсэлд яаж туулайчилсан, цаашлаад итгэмтгий гадныхныг яаж залилсан, супермаркетэд амархан хулгай хийснээрээ бахархах жишээтэй. Хүнд итгэсэн байвал, монгол хүнд мөнгө зээлдүүлсэн байвал маанаг тэнэгээрээ дуудуулдаг болоод байна.
Бид өвөг дээдэс шигээ хууль дүрмээ чандлан сахиж байна уу? Нийгэмд маань эмх журамтай амар тайван аз жаргалтай амьдрах нөхцөл байна уу? Хуурч мэхэлдэггүйгээрээ бусдаас онцгойрч байсан монголчуудад энэ эрхэм чанар ер хадгалагдаж үлдсэн гэж үү? гээд сэтгэл эмзэглүүлсэн олон асуулт ар араасаа цувна. Өнөөгийн монголчуудын тухай түүхчид юү гэж хэлэх бол? Тэдний нүдэнд өртөж хорь, хорин нэгдүгээр зууны түүхийн хуудсанд багтах болов уу? Монголчуудын тухай хар домгийг няцааж, бүх насаараа монголчуудыг өмөөрч түүнээсээ болж шоронд хүртэл хоригдож, бүтээл туурвил нь хүртэл хориотой байсан Гумилев гуай одоо амьд сэрүүн байсан бол "хар домог" дахин амилахад хараал идсэн өрнөдийхэн бус орчин үеийн монголчуудын зарим нь өөрсдөө буруутай гэдэгтэй санал нийлж харамсах байсан байх даа.

Чоно жил

Соёлын хувьсгалын үед Монголын хил дээр өрнөсөн үйл явдалтай зохиол олон улсад хит боллоо. Зарим нь ч энэ номыг Хятадын удирдагч намын шүүмжлэл ч гэж үзэж байна. Клиффорт Коонан ингэж бичжээ.

Хятадын хэвлэлийн түүхэнд ойрын жилүүдэд гараагүй шуугиан дэгдээж буй Чонын шүтлэг (Wolf totem) номыг та яаж уншихаас их хамаарна, энэ бол Монголын тал дээр амьдарч буй суурьшигч, нүүдэлчид, тэдний чонотой харилцах байдлын тухай сэтгэл хөдлөм зохиол, мөн шинэ Хятадад хэрхэн бизнес хийх удирдамж, байгаль орчныг хамгааллах гарын авлага, эсвэл цэргийн стратегийн бүтээл юм.

Монгол улстай хил залгаа Хятадын муж Өвөр Монголын хязгаар тал нутаг дээр үйл явдал нь өрнөдөг энэ зохиолд, тэнд амьдарч буй суурьшигч, нүүдэлчид, тэдний чонотой хэрхэн харилцдаг тухай үгүүлдэг.

Хятадын түүхэнд Соёлын хувьсгал (1966-1976) гэж нэрлэгдсэн хүнд бэрх үед, Бээжингийн их сургуулийн профессор байсан Жианг Ронгын амьдралын туршлага дээр энэ бестселлер тулгуурлаж. 2004 онд хэвлэснээсээ хойш Хятадад олон сая хүн уншсан Чонын шүтлэгийг Penguin хэвлэлийн газар гурван сард Нэгдсэн Вант Улсын номын тавиурууд дээр тавихад английн олон уншигчид чонын заль сурна гэж найдацгааж байна. Тус хэвлэлийн газар гүн ухаан, бурхадын далд түүх, мөн эртний их гүрнүүдийн тухай, хэрхэн чоноос сурах арга гэх мэт олон зүйлс багцлагдсан энэхүү номыг тун удахгүй хэвлэхнээ.

Чонын шүтлэгт 50000-с илүү паунд төлж рекорт эвдэлсэн хэвлэлийн газрынхан, энэ ном хятадын уран зохиолын нэр хүндийг Англид дээшлүүлж, нийтэд өргөн тархсан ном болно гэдэгт итгэлтэй байна.

Энэ зохиолд барууны уншигчид танихгүй, Хятадын өөр олон өнгө төрхийг гаргаж. Барууны уншигчид ихэвчлэн Мао-гийн үеийн гунигт амьдралыг дүрсэлсэн зохиолуудад дасал болсон. Жунг Чангийн Зэрлэг хун, Вэй Хуйгийн Шанхайн хүүхэн гэх мэт...

Соёлын хувьсгалын үеийн коммунист залуу сэхээтнүүдийн адил Жианг Улааныг хамгааллагч болж итгэл үнэмшлээ хөдөө нутагт дэлгэрүүлэхээр 1967 онд Говьд очжээ. Тэгэж тэрээр өргөн уудам бэлчээр нутгаар дураараа сэлгүүцсэн чонотой ойр амьдарсан байна.
“Би гучин жил бодож, зургаан жил бичсэн. Миний ганц найдлага бол сонирхол татсан ном бичих л байсан” гэж 62 настай зохиолч бүтээлээ тодорхойлсон.

Жараад оны сүүлчээр монголчууд таван хошуу малаа маллан тал нутгаар нүүдэлж, байгаль дэлхийтэйгээ зохицон нүүдлийн амьдралаар амьдарсаар байв. Тэд мал сүрэг, хүн рүү нь ч халддаг чоныг үзэн ядаж, хайрлаж, бас дахин шүтнэ. Жиан 4000кв миль газар хэдхэн зуухан хүн амьдардаг нутагт очиж суурьшжээ. 1990 онд Кевин Костнер кино хийсэн Чонотой бүжиглэсэн нь гэдэг зохиолтой зарим ижил зүйлс бий.

Зохиолын баатар Чен Цен амиа хамгааллахын тулд чонотой тулалддаг. Тэрээр хонь руу халдсан аварга том чонотой тэмцэж буй эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийг хардаг. Чен нүхнээс нь сугалсан бяцхан бэлтрэгтэй тун дотносно; зохиолч Жиан энэ бол үнэхээр болсон явдал гэж нэг ярилцлаганд хэлсэн.

Бяцхан бэлтрэгнээс тэрээр чонын жинхэнэ мөн чанарыг ойлгож, мөн Монголын нохойг дээдэлсэн шашин шүтлэгийн зан заншлаас сүсэг бишрэлийн онгод ордог.

Жиан 1978 онд Бээжинд буцаж ирсэн ч ном бичих талаар харин нэлээн хожуу шийджээ. Баруун тийшээ Виена хүртэл довтолж, Ази, Европын том хэсгийг эзэлсэн XIII зууны Чингисийн цэрэг чонын тактикийг хуулбарласан гэдгийг зохиолч хүлээн зөвшөөрч.

Хувь хүний эрх чөлөө, хувийн хариуцлагыг дээдлэх тухай ном гэж тайлбарлаж болох энэ ном Хятадын тун няхуур хэвлэлийн ценцурт дарагдаагүй нь үнэхээр гайхмаар. Энэ ном мөн Күнзийн сургаалд ч шүүмжлэлтэй хандсан -сүүлийн жилүүдийн гүзүү хугармаар хурдтай эдийн засгийн өсөлтээс үүдсэн сүсэг бишрэлийн хоосролыг дүүргэх гэж уламжлалт Күнзийн сургаалын үнэт зүйлсийг Хятадын Коммунист нам дэмжиж байгаа билээ.

Хэвлэгдснээсээ хойш улс орон даяар интэрнэтийн чаaт (chat) саитуудаар нягт хэлэлцэгдэж, Хятадын чөлөөлөх армийн генералуудын хятадын шинэ жилээр нэгэндээ өгөх дуртай бэлэг болсон энэ ном тун хурдан зарагдсан байна. Хятадын хэвлэгчдийн итгэж байгаагаар олон сая хулгайгаар хэвлэсэн ном гадуур зарагдаж байгаа аж.

Зарим хүмүүс ч энэ номыг шүүмжилсэн, германы нэртэй утга зохиолын шүүмжлэгч, хятад судлаач Wolfgang Kubin “фашист”, “Хятад нэр нүүрээ алдах шалтаг болно” гэж энэхүү номыг хэлжээ.

Мөн өөдрөг дэмжигчид ч олон бий. Өнгөрсөн жилийн 11 сард их газрын зохиолчдод дэлхийд дуу хоолойгоо сонсгох боломж олохоор Man-ын зохион байгуулж байгаа анхны азийн утга зохиолын гол шагналыг Чонын Шүтээн хүртсэн юм.

Хятадад байнгын төлөөлөгчөө байршуулсан Penguin-ы анхны англи хэлний хэвлэл хэвлэгдэн гарснаас хойш энэ ном дэлхийг тун хурдан байлдан дагууллаа. Хятадаас англи руу хөрвүүлдэг орчуулагчдын дунд хамгийн нэр хүндтэй Howard Goldblatt Чонын Шүтлэгийг орчуулсан нь хэвлэлийн газрынхны их санааг илтгэнэ.

Хятадын ард түмэн эзэрхэг, дарангуйлагч соёл буюу хятадын “лууны” доор хонь шиг номхон болчихсон тул тэд удаан дарагдсан зөн билгээ сэрээж сурах хэрэгтэй гэсэн санаа энэ номын гол санаа юм. Хятадын Penguin-ы захирлын үзэж байгаагаар энэ ном үндсэрхэг үзлээс огт анги харин ч дэлхийн өнцөг булан бүрт хүрэх уриа ажээ. Тэрээр хэлэхдээ “Гол санаа нь хүмүүс хонь шиг бус чоно шиг араншинтай болох ёстой. Гэхдээ энэ нь дэлхийг эзэл гэсэн үг биш л дээ.”

‘Жиан Ронг олон давхрагатай ном бичсэн. Та үүнийг энгийн төвшинд уншиж болно. Энэ ном бол жинхэнэ эрх чөлөө, байгалийн жамаар амьдрах тухай юм.’

Тус ном Италид маш сайн зарагдаж байна. Жианы найз, Wuhand байрладаг нэгэн хэвлэлийн газрын редакторын хэлснээр бол хүмүүс эрх чөлөөний тухай унших дуртай тул хятадуудын сэтгэлийг татсантай адил тус ном английн уншигчдад таалагдах аж.

“Чонын цусанд шингэсэн эр зориг, эрх чөлөөг эрхэмлэх төрлөх чанарыг харахад, номонд л байдаг, францын гүн ухаанч Виктор Хюгогын мэтийнхний маргадаг эрх чөлөөнөөс илүү бидний сэтгэлийг хөдөлгөнө” гэж тэр бас хэлсэн.

Монголын ёс заншил, чонын тахилга шүтээний тухай их урт бүлгүүд Чонын Шүтээний хятад хувилбарт бий боловч англи орчуулганд нь барууны уншигчдад ойлгомжтой байлгахын тул ихэнхийг нь хассан ажээ.

The year of the wolf
THE INDEPENDENT
Monday 7 January, 2008